Kortgeleden luisterde ik naar een hoorcollege Kritisch Denken van Johan Braeckman (Home Academie). Omdat er steeds meer andersdenkenden met alternatieve feiten zijn en ik sowieso erg geïnteresseerd ben in het menselijke brein, leek me dit een nuttige tijdsbesteding.
En dat was het zeker! Niet alleen is Braeckman een enorm leuke (Vlaamse) verteller, inhoudelijk was het ook ontzettend interessant om te leren welke eigenaardigheden ons brein bezit. Denk aan zaken als:
- cognitieve dissonantie (hoe je een tegenstrijdige overtuiging in lijn brengt met wat je al dacht),
- drogredeneringen (bv. verkeerde oorzaak-gevolgtrekking),
- groepsdruk (als niemand reageert op een brandalarm, blijf jij ook zitten),
- tunnelvisie (je mist dingen die buiten je aannames liggen) en
- valse herinneringen (je herinnert je dingen levendig die nooit zijn voorgevallen)
Los van deze interessante wetenswaardigheden gaat Braeckman in het hoorcollege natuurlijk ook in op zaken die onbewezen zijn, maar waar toch heel veel mensen in geloven (God, complottheorieën, homeopathie). En hierover wordt vrij genuanceerd gesproken en uitgelegd hoe bijvoorbeeld jonge aarde creationisten (mensen die denken dat de aarde nog maar zes- tot tienduizend jaar bestaat) toch niet over hun standpunt gaan twijfelen. En dat er mensen zijn die ondanks dat dit tegen alle natuurwetten en allerlei andere wetenschap ingaat tóch geloven dat de aarde plat is.
Op Historiek staat hier trouwens ook een aardig artikel over, hoe doemdenkers verdergaan nadat de aarde tóch niet is vergaan. (Spoiler: Het is niet dat ze dan denken, ‘oh, dan had ik het toch fout.’)
In dit boek dat ik onlangs las werd ook uitgelegd hoe het komt dat mensen soms zo naïef zijn als het gaat over dieethypes. Iets dat ook in dit hoorcollege terugkomt. Mensen nemen liever een middeltje als hun buurvrouw er een positieve ervaring mee heeft gehad, dan wanneer het door jaren onderzoek wetenschappelijk bewezen is. Aan de andere kant geloven mensen snel dingen van ‘experts’, ook als ze dingen zeggen waar ze helemaal geen expertise in hebben.
Waarom we iedereen kritisch moeten leren denken
Maar goed, het is natuurlijk uiterst vermakelijk om te lezen hoe het brein zo graag patronen wil maken, dat ze uit zichzelf verkeerde verbanden gaat leggen of dingen invult (denk ook aan optische illusies). Tegelijkertijd wijst Braeckman er ook keer op keer op hoe gevaarlijk deze wetenschap (van het brein) kan zijn als deze wordt gebruikt door charlatans en bijvoorbeeld politici. Sommigen weten precies hoe ze mensen kunnen beïnvloeden en dat gebruiken ze gerust als ze daarmee heel rijk kunnen worden. Ook ten koste van hele kwetsbare mensen. Hij pleit er daarom voor dat kritisch denken een verplicht schoolvak wordt en ik denk dat dit helemaal geen slecht idee is, gezien de tijd in we leven.
De vernietigende werking van complottheorieën
Ik zit niet veel op Twitter, maar toevallig kwam ik toch onlangs op een complot hashtag. Het breekt mijn hart om te zien dat terwijl ik aan mijn doelen werk, geniet van mijn gezin, interessant boeken lees en wandel in de natuur, mensen hele dagen op Twitter angst zitten te verspreiden. Erger nog, in hun hoofd leven we een in een psuedo-reality waar alle mensen met wantrouwen moeten worden bekeken en waarbij we bedreigd worden door enorme complotten waar geen enkel bewijs voor is.
Braeckman merkt bijvoorbeeld op over het 9/11 complot: “Daar zouden dus duizenden mensen bij betrokken moet zijn en géén van deze mensen heeft in de afgelopen jaren zijn mond voorbij gepraat, terwijl het wetenschappelijk is aangetoond dat een mens heel slecht is in het bewaren van geheimen.” Maar goed, ik vind het heel verdrietig om te zien hoe zoveel mensen door Twitter bezig worden gehouden met de reinste onzin. Helemaal omdat het echte offline leven zo mooi kan zijn!
Samenvattend is mijn conclusie na het luisteren van dit hoorcollege: neem niks zomaar voor waar aan. Dingen kunnen ‘met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid waar zijn’, in feite is alleen van wiskunde helemaal zeker dat het waar is. Voor de rest worden toch regelmatig wetenschappelijke conclusies weer onderuit gehaald. En dat is ook wel interessant overigens in het hoorcollege, hoe wetenschappelijke onderzoek nou precies werkt en hoe wetenschappers hun best doen om de waarheid te achterhalen. Niet alleen kosten veel dingen heel veel jaren onderzoek, er wordt ook veel aan gedaan om onderzoek van elkaar onderuit te halen, omdat dit ervoor zorgt dat er bijvoorbeeld geen tunnelvisie plaatstvindt en fouten worden opgespoord. Ik heb nu nog meer respect gekregen voor de wetenschap die tegenwoordig op Twitter door de mangel wordt gehaald. Big Pharma? Helden zijn het! (de meesten dan, om te zeggen dat ze allemaal helden zijn, is natuurlijk niet erg kritisch gedacht, er zitten vast rotte appels tussen, maar dit kan ik niet bewijzen ;-))
In het laatste hoofdstuk noemt Braeckman nog een aantal vuistregels om je aan te houden bij het kritische denken. Ik noem er een aantal, de lijst is nog langer.
Vuistregels voor kritisch denken
- Slimme mensen zijn vaak erg goed in het verdedigen van foute opvattingen
- Buitengewone beweringen hebben buitengewone bewijzen nodig (en logischer beweringen dus minder)
- Onderschat de neiging van de mens om drogredenen te gebruiken niet
- Wees uitermate kritisch over anekdotes en persoonlijke getuigenissen als bewijsmateriaal.
Ik raad kortom iedereen aan om dit college te luisteren, het is echt je tijd waard. Hij is te luisteren in de online bibliotheek. Mocht je er tóch geen tijd voor hebben, lees dan in ieder geval deze uitgebreide samenvatting.
Hoe denk jij kritisch?
Lees ook: De dingen die ons ‘domme’ brein verzint
…en: De eetwijze(r) – wat écht goed eten is
